კლინიკური ფარმაცევტი

ლალი დათეშიძე. ,,კლინიკური ფარმაცია”

კლინიკური ფარმაციის ძირითად ამოცანას წარმოადგენს სამკურნალო საშუალებების რაციონალური გამოყენების  თეორიული საფუძვლების, პრაქტიკული მიდგომებისა და კონკრეტული ალგორითმების  ჩამოყალიბება.
კლინიკური ფარმაცია  ინტეგრაციული გამოყენებითი მეცნიერებაა, რომელიც აერთიანებს სამკურნალო საშუალებების  ფარმაცევტულ და კლინიკურ ასპექტებს, აქტიურად იყენებს მართვის თეორიისა და კომპიუტერული ტექნოლოგიების მიღწევებს.

რეტროსპექტივა

კლინიკური ფარმაციის შექმნა-განვითარება განაპირობა პრეპარატების რაოდენობის ზრდამ. სულ უფრო რთული ხდება მკურნალმა, კონკრეტულ კლინიკურ სიტუაციაში მიიღოს რაციონალური გადაწყვეტილება – შეარჩიოს პრეპარატები, რომლებიც მრავალკრიტერიუმიანი  გაგებით მაქსიმალურ ეფექტს მოგვცემენ, მინიმალური დანახარჯის პირობებში.
ეკონომიკურად განვითარებული ქვეყნების გამოცდილება ადასტურებს, რომ  ფარმაცევტული წარმოების  განვითარების თანამედროვე პირობებში აუცილებელია მაღალკვალიფიციური სპეციალისტის არსებობა, რომელიც, პირველ რიგში, სრულყოფილად დაეუფლებოდა ცოდნას სამკურნალო პრეპარატების შესახებ და ამავე დროს, ექნებოდა მიზნობრივი აკადემიური ცოდნა დაავადებების მკურნალობის საკითხებში. ამგვარი სპეციალისტია კლინიკური ფარმაცევტი.
კლინიკური ფარმაცევტისა და კლინიცისტის შეთანხმებული მუშაობა,  შესაძლებლობას იძლევა რაციონალურად იქნას გამოყენებული სამკურნალო პრეპარატების  მზარდი არსენალი. ცხადია ეს მხოლოდ კლინიკურ ფარმაცევტსა და ექიმს შორის თანამშრომლობის  ატმოსფეროს შექმნის შემთხვევაშია შესაძლებელი. თანამშრომლობის ატმოსფეროს შესაქმენლად კი, საკმარისი არაა მხოლოდ კლინიკური ფარმაცევტების მომზადება, საჭიროა სათანადო მომზადება ექიმმაც გაიაროს.

პერსპექტივა

დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში სპეციალობა ”კლინიკური ფარმაცია” გაჩნდა და ჩამოყალიბდა ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 70-იან წლებში. აღნიშნული დარგის სპეციალისტების მოქმედების სფერო არ შემოფარგლება მხოლოდ აფთიაქებში მუშაობით. ისინი ეხმარებიან ექიმებს სამკურნალო პრეპარატების რაციონალურ შერჩევაში, ამ უკანასკნელთა ფარმაკოკინეტიკის, ფარმაკოდინამიკის, სხვა სამკურნალო საშუალებებთან ურთიერთდამოკიდებულების, აგრეთვე მკურნალობის ღირებულების გათვალისწინებით.
რეალურად, კლინიკური ფარმაციაზე სრული  მოთხოვნილება იქმნება  მხოლოდ მაშინ, როდესაც გამართულად მუშაობს  სადაზღვევო მედიცინის მოდელი. საქართველო თანდათან შედის სადაზღვევო საქმის განვითარების ამ ფაზაში.
სადაზღვევო კომპანიების მუშაობა ორიენტირებული უნდა იყოს მაღალკვალიფიციური სპეციალისტების მქონე კლინიკებთან და სააფთიაქო დაწესებულებებთან ურთიერთკავშირზე. აღნიშნულ სპეციალისტებს უნდა გააჩნდეთ სისტემური ცოდნა მედიცინის, ფარმაკოლოგიის, კლინიკური ფარმაკოლოგიის, კლინიკური ფარმაციის სფეროში, რათა რაციონალურად იქნას გამოყენებული სამკურნალო პრეპარატები.

ექიმი და კლინიკური ფარმაცევტი

კლინიკური ფარმაცევტი არცერთ შემთხვევაში არ არის ექიმის კონკურენტი, პირიქით, მან უნდა გააგზავნოს ექიმთან ის პაციენტები, რომლებსაც ესაჭიროებათ კვალიფიციური საექიმო დახმარება. ძნელია წარმოვიდგინოთ ფარმაცევტი, რომელმაც არ იცის მედიცინის ანბანი და არ გააჩნია შესაბამისი ცოდნა ძირითადი კლინიკური სინდრომების შესახებ. ის განსაკუთრებით კარგად უნდა ფლობდეს სამკურნალო პრეპარატების (უპირველეს ყოვლისა, კი – ურეცეპტო საშუალებების) ნომენკლატურას. არსებითად, კლინიკური ფარმაცევტი უნდა ახორციელებდეს განსაზღვრულ ფარმაცევტულ დახმარებას  (ინგლისურენოვან ქვეყნებში გამოიყენება ტერმინი pharmaceutical care – ფარმაცევტული დახმარება) და უნდა ღებულობდეს გადაწყვეტილებას ამა თუ იმ სამკურნალო საშუალების გაცემის თაობაზე.

უცხოეთის გამოცდილება

უშუალოდ კლინიკურ დაწესებულებებშიც არსებობს მრავალი  მიზან-ამოცანა რომელთა შესრულებაც შეუძლიათ კლინიკურ ფარმაცევტებს. მაგალითად, აშშ-ში, სამკურნალო დაწესებულებათა თითქმის 80%-ში მუშაობენ კლინიკური ფარმაცევტები, რაც ხელს უწყობს სამკურნალო საშუალებების რაციონალურად გამოყენებას და საშუალებას იძლევა მოხდეს მედიკამენტებზე გამოყოფილი ფინანსების ეკონომია დაახლოებით 10-20%-ით.
კლინიკური ფარმაცევტის მონაწილეობა მნიშვნელოვანია მკურნალობის ალგორითმის შექმნის ყველა ეტაპზე. კლინიკურმა ფარმაცევტმა მონაწილეობა უნდა მიიღოს სამკურნალო პრეპარატების გამოყენების პოლიტიკის ჩამოყალიბებაში, ითანამშრომლოს პროფესიონალებთან ამა თუ იმ დაავადებების მკურნალობის შესახებ მეთოდური რეკომენდაციებისა და სახელმძღვანელოების შემუშავების კუთხით, მონაწილეობა უნდა მიიღოს სამკურნალო საშუალებების განაწილებისა და შესყიდვის, სამკურნალო ფორმულარების შექმნის და ა.შ. პროცესებში.
ჩანართი: საქართველოში დაიწყო გაიდლაინების მომზადება. სამწუხაროდ, არც ერთი  გაიდლაინის საავტორო ჯგუფში ჯერჯერობით ვერ შევამჩნიეთ ფარმაცევტი. ვფიქრობთ, გაიდლაინების მომზადების პროცესში უკვე აუცილებელია კლინიკური ფარმაცევტის მონაწილეობა. (ჩანართი გაკეთებეულია 2008 წელს).

მდგომარეობა საქართველოში

საქართველოში დიდი ხანია საუბარია კლინიკური ფარმაცევტის ინსტიტუტის ჩამოყალიბებაზე, მაგრამ როგორც ჩანს მენეჯმენტის ინფრასტუქტურის ინერციის გამო იგი ფორმალურად, ჯერჯერობით ვერ შეიქმნა. (2008 წლის აპრილი).  ამავე დროს, სამედიცინო, მათ შორის ფარმაცევტული ინფრასტრუქტურა საქართველოში სწრაფად ვითარდება და თამამად შეიძლება ითქვას ფარმაცევტთა ნაწილი პრაქტიკამ აიძულა თავის თავზე აეღო ეს ფუნქცია – რეალურად  (ფუნქციონალურად) კლინიკური ფარმაცევტის ინსტიტუტი ცხოვრებამ ჩამოაყალიბა. მაგალითად: დიდი ფარმაცევტული ფირმების "პირველი მაგიდის” ფარმაცევტები არც თუ იშვიათად იძულებულნი არიან კონსულტაცია გაუწიონ პაციენტებს, სადაზღვევო კომპანიების "ფარმაცევტი-კონსულტანტებიც”  ფაქტიურად კლინიკური ფარმაცევტის ფუნქციას ასრულებენ.
კლინიკური ფარმაცია, როგორც აღვნიშნეთ, ინტეგრირებული მეცნიერებაა. მისი ერთ-ერთი დამახასიათებელი და მომიჯნავე სამედიცინო დარგებიდან განმასხვავებელი ნიშანია ინტეგრირება საინფორმაციო ტექნოლოგიების (მათემატიკურ, საინჟინრო) მეცნიერებებთან.  2007 წელს საქართველოში დაახლეობით 5400 პრეპარატი იყო რეგისტრირებული, მათი რაოდენობა სწრაფად იზრდება. ბევრად მეტია პრეპარატთა რაოდენობა ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში. ბუნებრივია, ამ მოცულობის ინფორმაციასთან მანიპულირება, შედარებითი ანალიზის გაკეთება, შეუძლებელია სპეციალიზებული საინფორმაციო სისტემების გარეშე, რაც მოითხოვს დასახელებული მეცნიერებების არა მარტო გამოყენებას, არამედ მათთან ინტეგრირებას. ამიტომ,       საქართველოში  რამდენიმე წელია,  ლალი დათეშიძის პროექტის "ქართული ელექტრონული სამედიცინო ენციკლოპედია” ფარგლებში, მიმდინარეობს სამუშაოები კლინიკური ფარმაცევტის "ავტომატიზებული სამუშაო ადგილის”  შესაქმნელად.

როგორც აღვნიშნეთ, კლინიკური ფარმაციის უპირველესი ამოცანა პრეპარატთა რაციონალური გამოყენების თეორიული და პრაქტიკული მექანიზმების შექმნაა.
        კლინიკური ფარმაცია, უპირველეს ყოვლისა ფარმაციის დარგია და იგი სრულად იყენებს ფარმაცევტული მეცნიერებების რეზულტატებს.
       დღეს, პრეპარატების დიდი სიუხვეა და თითქმის ყველა კონკრეტულ კლინიკურ სიტუაციაში შესაძლებელია პაციენტისათვის ათეულობით პრეპარატი შეირჩეს. ამოცანა მდგომარეობს, ამ პრეპარატთაგან ერთის გამოკვეთაში, რომელიც პაციენტს  დაენიშნება. მრავალ ალტერნატივათაგან ერთი ალტერნატივის შერჩევა მართვის თეორიის ამოცანაა, რომელიც მათემატიკური დარგია. ამდენად, კლინიკური ფარმაცია ეყრდობა მათემატიკურ დარგებს, მათ შორის – კომპიუტერულ მეცნიერებებს.
        კლინიკური ფარმაცევტის მუშაობა, მოითხოვს ფარმაკოლოგიის საკმაოდ ღრმა ცოდნას. 
      კლინიკური ფარმაცევტი საკმაოდ კარგად უნდა ერკვეოდეს დაავადებების არსსა და მისი მკურნალობის სტრატეგიებში. ამდენად, იგი ეყრდობა, სამკურნალო მეცნიერებებს.
       ცალკე უნდა აღინიშნოს, კლინიკური ფარმაციისა და ფარმაკოეკონომიკის მიმართება. ფარმაკოეკონომიკა – ჯანმრთელობის დაცვის ეკონომიკის სფეროა, რომელიც სწავლობს სამკურნალო საშუალებების და ფარმაკოთერაპიის სხვადასხვა ვარიანტების კლინიკურ და ეკონომიკურ ალტერნატივებს. უკანასკნელი ათწლეულების მანძილზე ფარმაკოეკონომიკა  სწრაფად ვითარდება. ეს დაკავშირებულია ჯანდაცვის სისტემების სახელმწიფო რეგულირების გაძლიერების ტენდენციებთან, რაც მიმართულია სამკურნალო საშუალებების რაციონალური გამოყენებისკენ და ზედმეტი დანახარჯებისგან თავის შეკავებისკენ.   
       ანალიტიკური სააგენტოების მონაცემებით, სამკურნალო საშუალებების დანიშვნის დროს, ექიმთა უმეტესობა ეყრდნობა თავის საკუთარ გამოცდილებას აღნიშნულ პრეპარატის გამოყენებაზე (67,5%) და აღწერილი გვერდითი ეფექტების არსებობას (61,3%). სამკურნალო საშუალების ფასსა და ხარისხს შორის შესაბამისობას ან პრეპარატის ღირებულებას ითვალისწინებენ, შესაბამისად 57,9% და 50,2% შეთხვევებში.
      ნებისმიერი დაავადების რაციონალური ფარმაკოთერაპია უნდა იყენებდეს ფარმაკოეკონომიკის ელემენტებს. კლინიკურ პრაქტიკაში ეს გამოიხატება პრეპარატების შერჩევის კრიტერიუმთა სიმრავლეში, პრეპარატის გამოყენების ღირებულების ჩართვით. იხ. სტატიები  "ფარმაკოთერაპია” >>>
"პრეპარატების შერჩევის კრიტერიუმები”  >>>

ნახაზზე გამოსახულია კლინიკური ფარმაციის მიმართება მეცნიერების სხვა დარგებთან. ზოგიერთ დარგთან კავშირი ორმხრივადაა აღნიშნული, ზოგიერთთან -არა. ამით გვინდოდა გვეჩვენებინა, რომ კლინიკური ფარმაცია, როგორც კვლევითი და გამოყენებითი დარგი, თავისი რეზულტატებით ამდიდრებს, უპირველეს ყოვლისა, ორმხრივი ისრებით მონიშნულ დარგებს..

ჩვენ ყურადღება, ცენტრალურ კავშირებზე გავამახვილეთ. კლინიკურ ფარმაციას, რეალურად კავშირი აქვს სამედიცინო და არასამედიცინო მრავალ დარგთან.

კლინიკური ფარმაცია რთული დარგია. რაციონალურია – კლინიკურმა ფარმაცევტებმა თავიდანვე უნდა განსაზღვრონ თავიანთი ვიწრო სპეციალიზაცია.
 კლინიკურ ფარმაცევტის სპეციალიზაციებს ჩვენს ასე დავაჯგუფებდით:

 კლინიკური ფარმაცევტი მკვლევარი. აქ იგულისხმება კლინიკური ფარმაცევტები, რომლებიც საკვლევ-საკონსტრუქტორო სამუშაობს ასრულებენ.ეს ჯგუფი ნახატზე პირობითად ორ ქვეჯგუფადაა გაყოფილი:

 სამეცნიერო კვლევები. კლინიკური ფარმაციის მთავარი ამოცანაა პრეპარატთა რაციონალური შერჩევის მეთოდებისა და ალგორითმების დამუშავება. გარდა ამისა, კლინიკური ფარმაციის ჩარჩოებში სხვა არაერთი ლოკალური ამოცანა შეიძლება წამოიჭრას, მათ შორის – წმინდა ფარმაცევტული. სპეციალისტთა გარკვეული ნაწილი ამ პრობლემებზე მუშაობს. აქვე გვინდა აღვნიშნოთ, რომ საქართველოს რეალობაში ამ ტიპის სპეციალისტთა რაოდენობა დიდი ვერ იქნება, ყოველ შემთხვევაში- ამ ეტაპზე.

საკონსტრუქტო სამუშაოები. საკონსტრუქტორო სამუშაოებს ვუწოდებთ კლინიკური ფარმაციის სპეციალური კომპიუტერული სისტემების დაპროექტება-შექმნას. ამგვარ სამუშაოებს სხვადასხვა დარგის სპეციალისტები ერთდროულად (გუნდურად) ასრულებენ.კლინიკური ფარმაცევტი ამ ჯგუფის წამყვანი ელემენტი უნდა იყოს. ეს  ძვირადღირებული სპეციალისტია – იგი საკმაოდ ღრმად უნდა ერკვეოდეს ყველა იმ   დარგში, რომელთანაც მუშაობა უწევს: უშუალოდ ფარმაციაში, ფარმაკოლოგიაში, ფარმაკოთერაპიაში; შეეძლოს მართვის თეორიისა და კომპიუტერული ტექნოლოგიების სპეციალისტებთან მუშაობა, რისთვისაც აუცილებელია ამ დარგებში კონცეპტუალურ დონეზე გარკვევა. საქართველოში,
ვფიქრობთ, ამ სპეციალიზაციის ორ-სამი ფარმაცევტზე მეტი არაა საჭირო.

პრაქტიკოსი კლინიკური ფარმაცევტი. ამ ტიპის ფარმაცევტებზე მოთხოვნილება, ჩვენის აზრით, წლიდან წლამდე გაიზრდება. უფრო მეტიც- გაიზრდება საკვალიფიკაციო მოთხოვნები. პრაქტიკოსი კლინიკური ფარმაცევტები ჩვენს სამ ჯგუფად გავყევით.

აფთიაქის კლინიკური ფარმაცევტი. მომდევნო პარაგრაფი ეხება პირველი მაგიდის ფარმაცევტებს. აქ მხოლოდ აღვნიშნავთ, რომ აფთიაქში არა მარტო პირველი მაგიდის ფარმაცევტები მუშაობენ. კლინიკის "კლინიკური ფარმაცევტისაგან” განსხვავებით, აფთიაქის კლინიკურ ფარმაცევტს ნაკლებად აქვს საშუალება ექიმთან უშუალო კონტაქტში იმუშაოს. მისი ამოცანებიც განსხვავდება კლინიკის  ”კლინიკური ფარმაცევტის” ამოცანებისაგან.

კლინიკის კლინიკური ფარმაცევტი. კლინიკაში მომუშავე კლინიკურ ფარმაცევტი ძირითადად ექიმთან ერთად მუშაობს. მისი ძირითადი ფუნქციაა ექიმს დაეხმაროს პრეპარატთა რაციონალური არჩევაში. მას უშუალოდ პაციენტთან შეხება, აფთიაქის კლინიკური ფარმაცევტისაგან განსხვავებით,  ნაკლებად აქვს.

სადაზღვევო კომპანიის კლინიკური ფარმაცევტის სამუშაო სპეციფიკურია- მისი მიზანია გააკონტროლოს პრეპარატების ხარჯვის რაციონალობა. სადაზღვევო კომპანიების ფარმაცევტთა მომსახურე კომპიუტერული სისტემებიც განსხვავებულია.

პირველი მაგიდის ფარმაცევტს უწოდებენ ფარმაცევტს, რომელსაც უშუალო შეხება აქვს პაციენტებთან. როგორც წესი, ეს არის ფარმაცევტი, რომელიც აფთიაქში ემსახურება მომხმარებელს.
პირველი მაგიდის ფარმაცევტი, მრავალ ფუნქციას ასრულებს. ვიზუალურად თვალშისაცემია, რომ იგი ხშირად სალარო ოპერაციებს ახორცილებს და ამიტომ, ზოგჯერ მის მიმართ კნინობითი  შეხედულებაცაა.
სინამდვილეში, პირველი მაგიდის ფარმაცევტი ჯანდაცვის საქმეში ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და საპასუხისმგებლო რგოლია. იგი ახორციელებს "ფარმაცევტულ დახმარებას”.   ინგლისურენოვან ქვეყნებში გამოიყენება ტერმინი pharmaceutical care და მისი განსაკუთრებული როლი საყოველთაოდაა ცნობილი. ჩვენთან სამწუხაროდ. ჯერჯერობით, ყოველთვის ასე არაა.
        პირველი მაგიდის ფარმაცევტი, ჩვენს რეალობაში ასრულებს, მინიმუმ ორ ფუნქციას, რომლებიც თავისი არსით ახლოსაა კლინიკურ ფარმაციასთან. ეს ფუნქციებია:
         ა. რჩევის მიცემა პაციენტისათვის "მკურნალობის”  შესახებ.
         ბ. პრეპარატთა შერჩევაში დახმარება
რჩევის მიცემა პაციენტისათვის "მკურნალობის”  შესახებ. მოსახლეობა ხშირად მიმართავს პირველი მაგიდის ფარმაცევტს რჩევისათვის კონკრეტულ სიტუაციაში რა პრეპარატი უნდა მიიღოს. ცხადია, საუბარია შედარებით იოლ ფორმებზე, მაგალითად: გულის აჩქარების, წნევის, კუჭის ტკივილისა და ა.შ. შესახებ
      ამგვარი კონსულტაციისათვის პირველი მაგიდის ფარმაცევტებს მიმართავენ არა მარტო საქართველოში, არამედ ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში და პრეპარატების მოხმარების საკმაოდ დიდი ნაწილი განვითარებულ ქვეყნებშიც პირველი  მაგიდის ფარმაცევტთა რჩევებს ეყრდნობა.
       თავისი არსით, ამგვარი რჩევის მიცემის ალგორითმების შექმნა კლინიკური ფარმაციის ამოცანაა.
        აქვე გვინდა აღვნიშნოთ, ვფიქრობთ, დიდი ხანია მომწიფდა აუცილებლობა საქართველოში შეიქმნას "ფარმაცევტული დახმარების” გაიდლაინები.
დახმარება პრეპარატების შერჩევაში. საუბარია ექიმის მიერ დანიშნული პრეპარატის მისი სინონიმებით შეცვლაზე. საქმე იმაშია, რომ ერთი და იგივე პრეპარატი რამდენიმე სავაჭრო დასახელებით გამოდის (არა ყველა). ამგვარ (სავაჭრო) დასახელებებს სინონიმებს უწოდებენ. სინონიმური პრეპარატების ქიმიური შემადგენლობა (თუ საქმე ფალსიფიკაციასთან არა გვაქვს) აბსოლუტურად იდენტურია. უფრო მეტიც, ხშირად ეს ქიმიური ნივთიერებები ერთი და იგივე ქარხნიდანაა მიღებული და სხვადასხვა ქვეყნის საწარმოები, სხვადასხვა სავაჭრო დასახელებით ახდენენ მის დაფასოება-შეფუთვას.
      ბუნებრივია, სინონიმურ პრეპარატებს, აქვთ სხვადასხვა ფასი, რადგან მათი თვითღირებულება და ტრანსპორტირების ხარჯები სხვადასხვაა. ადგილობრივი წარმოების პრეპარატები, როგორც წესი, უფრო იაფია. თუ ქვეყანაში არის მსოფლიო დონის საწარმო. ადგილობრივი საქონელი კონკურენციას უწევს ძვირადღირებულ უცხოურ ანალოგებს.
     პირველი მაგიდის ფარმაცევტებს ხშირად მიმართავს მოსახლეობა შეურჩიოს ურჩიოს იგივე ქიმიური დასახელების, ან მსგავსი მოქმედების სხვა პრეპარატი.
       ეს ამოცანაც, რომლის გადაჭრაც ყოველდღიურად უწევს პირველი მაგიდის ფარმაცევტს, თავისი არსით კლინიკური ფარმაციის  ამოცანაა.

როგორც აღვნიშნეთ, კლინიკური ფარმაციიის ძირითადი ამოცანაა   სამკურნალო საშუალებების რაციონალური გამოყენების შესაბამისი თეორიული საფუძვლების, პრაქტიკული მიდგომებისა და  ალგორითმების  შექმნა.
       აქ უნდა გავიაზროთ, რას ნიშნავს "რაციონალური  გამოყენება”. სამედიცინო პრაქტიკაში გვაქვს კონკრეტული  კლინიკური სურათი. გვაქვს რამდენიმე ასეული პრეპარატი, რომელიც ამ კლინიკური სურათის შემთხვევაში შეიძლება გამოვიყენოთ. "რაციონალურ გამოყენების” ქვეშ იგულისხმება მრავალ ალტერნატივათაგან (შესაძლებლობებიდან) იმ რამდენიმე პრეპარატის შერჩევა, რომლებსაც, ერთდროულად:

• ექნება  მინიმალური დანახარჯი (ან ღირებულება)
• მაქსიმალურ თერაპიული ეფექტი
• მინიმალური რისკები (მინიმალური გვერდითი მოვლენები და მინიმალური უკუჩვენებები)
• სწრაფი თერაპიული ეფექტი

          ცხადია, ამგვარი პრეპარატის შერჩევა რთულია. სიტუაცია ძალიან ჰგავს ხუმრობას ელდარ შენგელაიას ერთ-ერთი ფილმიდან "მასეთი მარტო დიმიტრი გელოვანია ქუთაისში”.
          მიუხედავად სირთულისა, არჩევის (მართვის) ამგვარი ამოცანების ამოხსნის დიდი გამოცდილებაა დაგროვილი სხვადასხვა დარგებისათვის. ამ მეთოდებს  ქმნის მათემატიკურ მეცნიერებათა ერთ-ერთი დარგი "მართვის თეორია”,  უფრო ზუსტად კი "მრავალკრიტერიუმიანი მართვის თეორია”. მისი რეზულტატები გამოიყენება პრაქტიკულად ყველა სფეროში, მათ შორის – მედიცინაში.
        კლინიკური ფარმაციის ცენტრალური ამოცანის – პრეპარატების  რაციონალური შერჩევის – მართვის თეორიის პოზიციიდან სწორი გააზრება  კლინიკური  ფარმაციის შესწავლისა და არსის გაგების საყრდენია, ამიტომ ჩვენ მათ მომდევნო პარაგრაფები მთლიანად დავუთმეთ.

დასაწყისი იხ. ,,კლინიკური ფარმაცია. კლინიკურ-ფარმაცევტული გადაწყვეტილებების მიღების  თეორიული საფუძვლები” >>>

ეს ორი  ცნება მართვის თეორიის ძირითადი ცნებებია. მათი ფორმალური განმარტება რთულია, ამიტომ შევეცადოთ მაგალითებზე განვიხილოთ.
მიზანი, ის მდგომარეობაა, საითკენაც მივისწრაფით.  კრიტერიუმი ამ მიზნის მიღწევის შეფასების, გაზომვის პარამეტრია

განვიხილოთ რამდენიმე მაგალითი:
1. საფოსტო მომსახურება:
საფოსტო მომსახურების სფეროში თანდათან მძაფრდება კონკურენცია. ამიტომ  საფოსტო მომსახურების ფირმის მიზანი შეიძლება იყოს: შეამციროს მომსახურების დრო, ანუ კლიენტს  გზავნილები მიაწოდოს უფრო სწრაფად.
რათი უნდა გაიზომოს  მიზნის მიღწევა? ბუნებრივია გზავნილის მიწოდებაზე დახარჯული საათებით ან დღეებით.
ამდენად, ამ შემთხვევაში :
მიზანია - მომსახურების დროის შემცირება
კრიტერიუმია- მიწოდებაზე დახარჯული დრო.
თუკი მომსახურებაზე დახარჯულ დროს t-თი აღვნიშნავთ, შეგვიძლია ამოცანა ასე ჩავწეროთ   min t

2. ნარკომანიასთან ბრძოლა
ნარკომანიასთან ბრძოლა ხელისუფლებისა და საზოგადოების  მნიშვნელოვანი ამოცანაა. ამ შემთხვევაში მიზანი შეიძლება ასე დაფორმირდეს:
მიზანი – ნარკომანთა რიცხვის შემცირება
კრიტერიუმი – ნარკომან ადამიანთა რაოდენობის შემცირება
ამ შემთხვევაში, მიზანი და კრიტერიუმი ერთმანეთს ემთხვევა. მაგრამ შეიძლება კონკრეტულ შემთხვევაში ასე არ იყოს. მაგალითად: შეიძლება მიზნად დავისახოთ ნარკომანიის შემცირება, მაგრამ მოცემულ  ეტაპზე, კრიტერიუმად ავიღოთ არა ნარკომანთა რაოდენობა საზოგადოდ, არამედ ნარკომანთა რაოდენობა, რომელთა ასაკი 25 წლამდეა.
აღვნიშნოთ საზოგადოდ ნარკომანთა რაოდენობა N-ით
25 წლამდე ნარკომანთა რაოდენობა N1-ით
ფორმალურად, ჩვენი მიზანი და კრიტერიუმი ასე ჩაიწერება
min N  (მიზნობრივი ფუნქცია)
min N1  (კრიტერიალური ფუნქცია)

ვფიქრობთ, ამ მაგალითებით ემპირიულად გასაგებია, მიზნისა და კრიტერიუმის არსი. ჩვენ სპეციალურად ჯერჯერობით არ მოგვყავს მაგალითები კლინიკური ფარმაციიდან.
ჩვენ ზემოთ ვახსენეთ პარამეტრის გაზომვა. ცხადია გაზომვა ციფრებში ხდება, ანუ პარამეტრი მნიშვნელობებს რიცხვითი სიმრავლიდან იღებს. ამავე დროს, რიგ შემთხვევებში, გამოიყენება ე.წ. ლინგვისტური პარამეტრები. ასეთ შემთხვევაში პარამეტრი იღებს "ლინგვისტურ” მნიშვნელობებს. მაგალითად, როგორიცაა: "კარგია”, "ცუდია”, "არა უშავს”  და ა.შ.

3. პრეპარატთა შერჩევის ამოცანა
სამედიცინო პრაქტიკაში გვაქვს კონკრეტული  კლინიკური სურათი. გვაქვს რამდენიმე ასეული პრეპარატი, რომელიც ამ კლინიკური სურათის შემთხვევაში შეიძლება გამოვიყენოთ. "რაციონალურ გამოყენების” ქვეშ იგულისხმება მრავალ ალტერნატივათაგან (შესაძლებლობებიდან) იმ რამდენიმე პრეპარატის შერჩევა, რომლებსაც, ერთდროულად:
- ექნება  მინიმალური დანახარჯი (ან ღირებულება)
- მაქსიმალურ თერაპიული ეფექტი
- მინიმალური რისკები (მინიმალური გვერდითი მოვლენები და მინიმალური უკუჩვენებები)
- სწრაფი თერაპიული ეფექტი
ამ მაგალითს, ქვემოთ არაერთხელ დავუბრუნდებით

დასაწყისი იხ. ,,კლინიკური ფარმაცია. კლინიკურ-ფარმაცევტული გადაწყვეტილებების მიღების  თეორიული საფუძვლები” >>>

წინა პარაგრაფებშიში ჩვენ ზოგადად ვახსენეთ პრეპარატის შერჩევის ამოცანა:
        სამედიცინო პრაქტიკაში გვაქვს კონკრეტული  კლინიკური სურათი. გვაქვს რამდენიმე ასეული პრეპარატი, რომელიც ამ კლინიკური სურათის შემთხვევაში შეიძლება გამოვიყენოთ. ”რაციონალურ გამოყენების” ქვეშ იგულისხმება მრავალ ალტერნატივათაგან (შესაძლებლობებიდან) იმ რამდენიმე პრეპარატის შერჩევა, რომლებსაც, ერთდროულად:

• ექნება  მინიმალური დანახარჯი (ან ღირებულება)
• მაქსიმალურ თერაპიული ეფექტი
• მინიმალური რისკები (მინიმალური გვერდითი მოვლენები და მინიმალური უკუჩვენებები)
•  სწრაფი თერაპიული ეფექტი

განვიხილოთ უფრო დეტალურად ეს მაგალითი. რაა მიზნები და რაა კრიტერიუმები.
აქ ძირითადი მიზანია:

• მაქსიმალური ფარმაკოთერაპიული ეფექტი,
• მინიმალური დანახარჯების პირობებში

თავის მხრივ, მიზანი: მაქსიმალური ფარმაკოთერაპიული ეფექტი, იყოფა ქვემიზნებად: 

• მაქსიმალური ეფექტი, კონკრეტული კლინიკური სურათისათვის
• მინიმალური რისკები

მინიმალური დანახარჯებიც რთული მიზანია და შეიძლება ორ ქვემიზნად დავტოთ:

• მინიმალური თანხა
• გამოჯანმრთელების მინიმალური დრო

რისკები, თავის მხრივ იყოფა:

• მინიმალურ უკუჩვენებები
• მინიმალური  გვერდითი მოვლენები

ამდენად, სინამდვილეში აღმოჩნდა, რომ ჩვენი მიზანი იერარქიულად იშლება სხვადასხვა ქვემიზნებად. ჩვენი მიზანიც უფრო დიდი მიზანის ქვემიზანია და ა.შ. ამდენად, საუბრობენ მიზანთა იერარქიაზე. მიზანთა იერარქიას შესაბამება კრიტერიუმთა იერარქია.

იერარქიული ხის აგებას, გარკვეულაწილად შემოქმედებითი პროცესია, მაგრამ არსებობს მისი აგების პრინციპიც: ქვედა დონეზე წარმოდგენილი მიზნები  უნდა ემსახურებოდეს ზედა დონეზე მითითებული მიზნის მიღწევას.
არ უნდა ვიფიქროთ, ჩვენს მიერ შერჩეული მიზნები და შედგენილი იერარქიული ხე ერთადერთია. თითქმის ყველა შემთხვევაში შეიძლება  მოინახოს სხვა მიდგომები.

პრაქტიკული ამოცანები, როგორც აღვნიშნეთ, მრავალკრიტერიუმიანია. უფრო მეტიც- ეს კრიტერიუმები ურთიერთსაწინააღმდეგოა. კრიტერიუმთა ურთიერწინააღმდეგობა ვლინდება როგორც ერთი დონის კრიტერიუმთა შორის, ასევე სხვადასხვა დონის კრიტერიუმთა შორის.  (იგულისხმება იერარქიულ ხეში დონეები)

მაქსიმალური თერაპიული ეფექტი, მიმინალური დანახარჯით.
max E
min X 
ეს ორი კრიტერიუმი შეიძლება ურთიერთ საწინააღმდეგი იყოს.
განვიხილოთ გამარტივებული მაგალითი:
მაგალითი 1.
         გვინდა კონკრეტული დაავადება განვკურნოთ. აღვნიშნოთ ეს დაავადება D-თი,  ამისათვის არსებობს ორი პრეპარატი:
         P1 – ღირს 1 ლარი, მაგრამ ამ პრეპარატით სრული განკურნების ალბათობა 80 პროცენტია.
         P2 – ღირს 10 ლარი, მაგრამ ამ პრეპარატით განკურნების ალბათობა 100 პროცენტია.
სხვა პირობები, დავუშვათ ორივე პრეპარატისათვის თანაბარია.
ამდენად, თითოეული პრეპარატი, მოცემულ მაგალითში ხასიათდება ორი პარამეტრით:
         – K1 – ფასით.
        -  K2  – სრული განკურნების ალბათობით.

წარმოვადგინოთ სურათი ცხრილის ფორმით

გაგრძელება იხ. >>>